Πάβελ Φλορένσκι: ο ιερέας της Επανάστασης και του Εξηλεκτρισμού

Όταν ο Λέον Τρότσκι τον είδε να παρουσιάζει μια επιστημονική έρευνα πάνω στον ηλεκτρισμό, σε ένα συνέδριο στη Μόσχα το 1920, αναφώνησε δυνατά στην αίθουσα: “ποιος είναι αυτός;”. Ήταν η περίοδος που η μυστική αστυνομία κυνηγούσε μεταξύ άλλων αρκετά έντονα τη θρησκεία στην πρώιμη ΕΣΣΔ. Η αιτία της έκπληξης του Τρότσκι ήταν ότι ο νεαρός φλογερός επιστήμονας φορούσε το ράσο του ιερέα. Ένα χρόνο μετά, ο Πάβελ Φλορένσκι, αυτή η μεγάλη μορφή της Ορθοδοξίας και της ρώσικης ιστορίας των επιστημών (ο λεγόμενος και Ρώσος Ντα Βίντσι) αναλαμβάνει με πρόσκληση του ίδιου του Τρότσκι επικεφαλής του GOELRO (του κρατικού προγράμματος ηλεκτροδότησης της ΕΣΣΔ) με μόνο του αίτημα να συνεχίζει να φορά το ράσο γιατί “ακόμα κι αν φορούσα το κοστούμι του υπαλλήλου είμαι ιερέας και είμαι δεμένος με τον όρκο μου με το Θεό”.

Ο Πάβελ Φλορένσκι είναι μια μεγάλη πραγματικά προσωπικότητα η οποία, όπως και όλο εκείνο το σπουδαίο ρεύμα των Ρώσων θεολόγων και φιλοσόφων των αρχών του 20ου αιώνα, είχαν την ατυχία να πέσουν πάνω στο μεγαλύτερο ιστορικό γεγονός της σύγχρονης ανθρωπότητας, την Οκτωβριανή Επανάσταση και έτσι πολλές πτυχές της ζωής ή της σκέψης τους έμειναν άγνωστες στο ευρύ κοινό. Ειδικά στην Ελλάδα είναι ένα πεδίο σχεδόν ανεξερεύνητο.

Γεννήθηκε λοιπόν το 1882, κάπου εκεί που σήμερα βρίσκεται το δυτικό Αζερμπαϊτζάν. Η μητέρα του είχε αρμένικη καταγωγή, την οποία ο Φλορένσκι έψαχνε πάρα πολύ όταν μεγάλωσε. Σπούδασε στην Τιφλίδα και ελκυόταν πολύ από τα μαθηματικά και τις θετικές επιστήμες γενικότερα. Στα 1899 επισκέπτεται τον μεγάλο Λέον Τολστόϊ για συμβουλές, εξαιτίας μιας εσωτερικής αναστάτωσης θρησκευτικού τύπου, η οποία θα τον συντρόφευε σε όλη τη ζωή του. Αιτία τα στενά όρια του θετικιστικού επιστημονικού παραδείγματος και η μανία του εξορθολογισμού που έβλεπε να υπάρχουν στις σπουδές του. Φτάνει στη Μόσχα όπου, μεταξύ άλλων, παρακολουθεί μαθήματα αρχαίας φιλοσοφίας, ενώ εισάγεται στο Τμήμα Μαθηματικών του Πανεπιστημίου της Μόσχας. Εκεί θα γίνει φίλος με τον Αντρέι Μπέλυ, μετέπειτα ποιητή και θεωρητικό του ρώσικου φουτουρισμού.

Το έτος 1904 είναι καθοριστικό για τον νεαρό Φλορένσκι. Οι εσωτερικές του αναζητήσεις, τον έχουν ήδη οδηγήσει να αρνηθεί την υπάρχουσα σκληρά δομημένη μαθηματική λογική και έχει ήδη αρχίσει να σκέφτεται μαθηματικές θεωρίες και φιλοσοφία που εμπλέκουν αναζητήσεις πέρα από τα φυσικά όρια που βάζει η ανθρώπινη ύπαρξη. Ενώ περατώνει με άριστα τις σπουδές του, αρνείται μια θέση καθηγητή στο τμήμα Μαθηματικών και την ίδια χρονιά γράφεται στην Εκκλησιαστική Ακαδημία Σέργκιγιε Πόσαντ στη Μόσχα. Εκεί θα γνωρίσει τον Γέροντα Ισίδωρο και μαζί με άλλους συμφοιτητές του θα ιδρύσει την Ένωση Χριστιανών Αγωνιστών (ρωσ. Союз Христиaнской Борьбы) που βασιζόταν στις αρχές του φιλόσοφου Βλαντιμίρ Σολόβγιοφ και σχετιζόταν με την ριζοσπαστική φιλοκαλική ανανέωση της Ορθόδοξης Παράδοσης αλλά και με τις ιδέες της Οικουμενικότητας του Χριστιανισμού και βέβαια της μεγάλης λειτουργικής αλήθειας που οι Ρώσοι αποκαλούν “σομπορνόστ”, που σημαίνει αλληλεγγύη. Η λογική αυτής της ομάδας του Φλορένσκι επίσης εδραζόταν στις εγελιανές αντιλήψεις περί “θέσης-αντίθεσης-σύνθεσης”.

Μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1905, υπάρχει έντονος περιορισμός των κινημάτων με βάση την Ορθοδοξία και το 1906 ο Φλορένσκι θα βρεθεί στη φυλακή από το τσαρικό καθεστώς για τη συμμετοχή του στην Ένωση Χριστιανών Αγωνιστών. Από τότε μέχρι και το 1914 υπάρχει μια περίοδος, θα λέγαμε, δημιουργικού οργασμού για τον Φλορένσκι. Τελειώνει το βασικό φιλοσοφικό του έργο το “Στύλος και έδαφος της αλήθειας: Εργασία για την Ορθόδοξη Θεολογία σε δώδεκα επιστολές”, που είναι μια συλλογή επιστολών σε κάποιον φανταστικό αδελφό ή φίλο (πολλοί μελετητές θεωρούν ότι αναφέρεται στον Ιησού Χριστό) και πραγματεύεται διάφορα ζητήματα, όπως τη Θεία Σοφία αλλά και ένα θέμα ταμπού: την ομοφυλοφιλία. Αναφέρεται στην αγάπη μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου ως μια, στην ουσία της, σχέση αγάπης η οποία μπορεί να σταθεί και χωρίς τη σεξουαλική της προέκταση. Είναι ο πρώτος που συγκρίνει την αδελφοποίηση των πρώτων Χριστιανών με τις ομοφυλόφιλες σχέσεις της εποχής του δίνοντας μια διέξοδο εν Χριστώ αγάπης. Επίσης θεωρείται και ο ιδρυτής αυτού που αργότερα ονομάστηκε “φεμινιστική Θεολογία”.

Το 1910 θα παντρευτεί, κάτι που σόκαρε πολλούς που γνώριζαν την αποστροφή του προς το γάμο (ίσως γιατί πίστευαν επίσης ότι ήταν καταπιεσμένος ομοφυλόφιλος) και θα χειροτονηθεί ιερέας την επόμενη χρονιά. Θα συνδεθεί στενά με το Ρώσικο Συμβολισμό, τον αντισυμβατικό φιλόσοφο Βασίλι Ροζάνοφ (του οποίου θα προσπαθήσει να γίνει πνευματικός) και με όλα τα ριζοσπαστικά ρεύματα της εποχής του. Το 1914 θα καταθέσει τη διδακτορική του διατριβή με θέμα “Για την Πνευματική Αλήθεια”. Θα αρχίσει να διδάσκει φιλοσοφία αλλά παράλληλα δημοσιεύει εργασίες θεολογίας, κριτικής της Τέχνης, μαθηματικών και ηλεκτροδυναμικής που αποτελούν τη νέα του μεγάλη αγάπη. Από το 1911 μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση θα αποτελέσει τον εκδότη του πιο σημαντικού θεολογικού περιοδικού της εποχής του, του Μπογκοσλόβσκι Βέστνικ (Bogoslovskiy Vestnik).

Η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι ένα γεγονός που, δυστυχώς ή ευτυχώς, ήρθε σε -αντικειμενικά- μεγάλη σύγκρουση με όλο αυτό το ριζοσπαστικό ρεύμα της προηγούμενης δεκαετίας, εν πολλοίς γιατί αντιπάλευε  την πνευματοκρατία της προηγούμενης εποχής και η οποία δεν είχε θέση στη νέα εποχή της δικτατορίας του προλεταριάτου. Οι περισσότεροι ριζοσπάστες φιλόσοφοι και θεολόγοι της εποχής (οι οποίοι θα μπορούσαν να είναι χρήσιμοι στην Επανάσταση, αλλά αυτό είναι κουβέντα άλλης ανάρτησης) πήραν το δρόμο της ξενιτιάς, στήνοντας έτσι την περίφημη Σχολή των Ρώσων εμιγκρέδων θεολόγων, με προεξάρχοντα τον Νικολάϊ Μπερντιάεφ και άλλους. Στο νέο καθεστώς ο Φλορένσκι θα μείνει να πολεμήσει: “Έχω αναπτύξει τη δική μου φιλοσοφική και επιστημονική κοσμοθεωρία, η οποία, αν και είναι σε αντίθεση με την χυδαία ερμηνεία του κομμουνισμού, δεν με εμποδίζει ειλικρινά από το να εργάζονται στην υπηρεσία αυτού του κράτους”. Παρόλο που η νεοσύστατη τότε Τσέκα (η μυστική αστυνομία) έκλεισε και το Κολλέγιο που δίδασκε και την εκκλησία που διακονούσε, ο Τρότσκι, όπως είδαμε και παραπάνω του έδωσε την επιστημονική διεύθυνση του GOELRO, το 1921.

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920, εργάστηκε κυρίως στη φυσική και την ηλεκτροδυναμική και τελικά δημοσίευσε την εργασία τους για τους Φανταστικούς Αριθμούς στη Γεωμετρία. Αυτό το έργο ήταν αφιερωμένο στην γεωμετρική ερμηνεία της θεωρίας της σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν. Μεταξύ άλλων, ο Φλορένσκι διακήρυξε ότι η γεωμετρία των φανταστικών αριθμών προβλέπεται από τη θεωρία της σχετικότητας ώστε για ένα σώμα που κινείται ταχύτερα από το φως αυτή να είναι η γεωμετρία της Βασιλείας του Θεού. Επίσης εργάστηκε πάνω στη συντήρηση αρχαιολογικών ευρημάτων, για τη διάσωση της αρχαίας ρώσικης κληρονομιάς.

Η περίοδος από το 1928 μέχρι την εκτέλεσή του, το 1937, είναι μια περίοδος βασανιστηρίων και εγκλεισμού σε φυλακές, που δεν έχει αξία να αναφερθεί αναλυτικά. Μόνο να ειπωθεί ότι η πρώτη εξορία του ήταν στο Νίζνι Νόβγκοροντ το 1928 από το οποίο επέστρεψε χάρη στην παρέμβαση της συζύγου του Μαξίμ Γκόρκι. Γενικά οι κατηγορίες εναντίον του αφορούσαν την προσπάθεια “προπαγάνδισης” του Θεού, την “εμμονή” του να φέρει το ράσο του και γύρω στο 1933 η περιώνυμη Ο-Γκε-Πε-Ου (OGPU), η μετεξέλιξη της Τσέκα, με μια πλεκτάνη που αφορούσε δήθεν την εμπλοκή του σε μια συνωμοσία τον ξαναέστειλε φυλακή, αυτή τη φορά στο Σολόβκι (από όπου και η φωτογραφία της ανάρτησης). Εκεί, ο ακούραστος υπηρέτης του Θεού, της Επανάστασης και της Επιστήμης, διεξάγει έρευνα για την παραγωγή ιωδίου από τα τοπικά φύκια για να αντιμετωπιστεί η έλλειψη του κράτους σε ιώδιο.

Το 1937, με τις Δίκες της Μόσχας σε έξαρση, οδηγήθηκε στην Αγία Πετρούπολη όπου καταδικάστηκε σε εκτέλεση, από την τοπική τρόϊκα της Νι-Κα-Βε-Ντε (NKVD, Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων). Σύμφωνα με τον μύθο η αιτία που καταδικάστηκε ήταν η άρνηση του να αποκαλύψει τη θέση της κεφαλής του Αγίου Σέργιου Ρατζονέσκι, διότι οι κομμουνιστές ήθελαν να την καταστρέψουν. Η αρχειακή δουλειά που υπάρχει μας δίνει ότι η εκτέλεσή τουήταν απόφαση βάσει του περίφημου διατάγματος 447 “Περί δίωξης αντισοβιετικών στοιχείων και φίλων αυτών”….

Ο Πάβελ Φλορένσκι έδωσε τόσα πολλά στο Θεό και τις επιστήμες του ανθρώπου που λίγο θα μπορέσουμε να του ξεπληρώσουμε πίσω. Ακόμα κι αν η “γεωμετρία της Βασιλείας του Θεού” δεν ταιριάζει στο ορθολογιστικό μας γνωστικό σύμπαν. Παράλληλα ο βίος του είναι η απόδειξη ότι η Επανάσταση είναι μια διαδικασία που τροφοδοτεί και τροφοδοτείται από τις μάζες και δεν τις κρατά πίσω. Το τραγικό του τέλος μας θυμίζει τα λάθη που πρέπει να παραδεχτούμε πρώτα από όλα στον εαυτό μας, όσοι θέλουμε να παλεύουμε για τον κομμουνισμό της εποχής μας…