Πασχαλινή εικόνα των Χριστουγέννων

Του Θανάση Παπαθανασίου Δρος Θεολογίας, Αρχισυντάκτη Περιοδικού «Σύναξη»

Κοιτάζω την βυζαντινή εικόνα των Χριστουγέννων. Και όσο την προσέχω, μου φαίνεται πως  εντοπίζω δύο στοιχεία που με ξαφνιάζουν. Δύο στοιχεία που μοιάζουν με πλαστογραφίες! Πρώτον: Ο χώρος όπου έγινε η γέννα του Χριστού, σύμφωνα με τα Ευαγγέλια ήταν στάβλος. Στην εικόνα όμως ζωγραφίζεται όχι στάβλος, αλλά μια σπηλιά. Δεύτερον: Σύμφωνα με τα Ευαγγέλια, η λεχώνα Παναγία ακούμπησε το νεογέννητο Χριστό σε παχνί. Στην εικόνα, όμως Τον βλέπουμε ξαπλωμένο σε κάποιο χτιστό παραλληλεπίπεδο, σε κάτι σαν κουτί. Αν κοιτάξω καλύτερα, θα δω ότι αυτό, μέσα στο οποίο ο αγιογράφος έχει ακουμπήσει το νεογέννητο Χριστό, είναι τάφος.

Και μάλιστα εντείνει κι άλλο την «πλαστογραφία»: Μέσα σ’ αυτό, ο Χριστός δεν είναι ζωγραφισμένος σαν μωράκι σε φασκιές, αλλά σαν ενήλικας (σμικρυμμένος στο μπόι, αλλά ενήλικας) σε σάβανα. Είναι, λοιπόν πλαστογράφος η ορθόδοξη εικονογραφία; Κι αν ναι, μήπως θα πρέπει να θυμώσουμε μαζί της, που δεν απεικονίζει τα πράγματα πιστά σαν φωτογραφία; Είναι φως φανάρι ότι η βυζαντινή αγιογραφία δεν λειτουργεί σαν φωτογραφία. Μα, νομίζω πως ακριβώς εδώ, σ’ αυτές δηλαδή τις «πλαστογραφίες», βρίσκεται η εκρηκτικότητα της εικόνας και ο λόγος για τον οποίον πρέπει να της είμαστε ευγνώμονες. Ας σκεφτούμε: Ποια είναι η λογική της φωτογραφίας (της κάθε φωτογραφίας); Η φωτογραφία αιχμαλωτίζει κάποια στιγμή του χρόνου, την αποτυπώνει και κατόπιν σε σένα, τον άνθρωπο των επόμενων εποχών είναι σαν να σου λέει: «Κοίτα. Έτσι έγινε τότε αυτό το σημαντικό γεγονός. Κρίμα δεν ήσουν εκεί τότε».

Η ορθόδοξη εικόνα όμως (όπως διαμορφώθηκε μέσα από αιώνων δημιουργική έκφραση) είναι αποφασισμένη να μη λειτουργήσει σαν φωτογραφία. Όχι επειδή τάχα αρνείται ότι η Σάρκωση έγινε μέσα στον πραγματικό χρόνο, «εν ημέραις Ηρώδου του βασιλέως». Αυτό που θέλει είναι να φανερώσει ότι το εν λόγω ιστορικό γεγονός δεν είναι έγκλειστο στο παρελθόν, αλλά είναι ένα γεγονός που αφορά το εκάστοτε παρόν, το σημερινό άνθρωπο. Αυτό που ονομάσαμε «πλαστογραφία», είναι στην πραγματικότητα η μεγαλύτερη πιστότητα στην ουσία των πραγμάτων: Η εικόνα αποκαλύπτει θεολογικά νοήματα εντελώς επίκαιρα. Η Εκκλησία θέλει, πρώτα απ’ όλα, να δώσει το μήνυμα ότι η Σάρκωση του Χριστού αφορά τα σύμπαντα. Φέρνει νόημα ζωής σε όλη την κτίση. Με τα Χριστούγεννα το σύμπαν βρίσκει το νόημα του, αφού πραγματώνεται αυτό για το οποίο φτιάχτηκε ο κόσμος: να γίνει ο κόσμος, η ύλη, το σύμπαν, Σώμα του Δεύτερου Προσώπου της Αγίας Τριάδος κι έτσι ο κόσμος να αντλήσει Ζωή χωρίς ημερομηνία λήξης, δηλαδή Ζωή που από μόνος του δεν διαθέτει.

Γι’ αυτό η ορθόδοξη εικόνα ζωγραφίζει το Χριστό να γεννιέται μέσα στα σπλάχνα της γης κι όχι σε ένα κλειστό οίκημα σαν να ήταν γέννημα θερμοκηπίου, απομονωμένο από το λοιπό σύμπαν. Τα Χριστούγεννα, κοντολογίς, έχουν να κάνουν με όλες τις διαστάσεις του κτιστού, με όλους τους κόσμους, με όλους τους λαούς, με όλες τις φυλές, με όλο τον σύμπαντα κόσμο. Όσον αφορά στην δεύτερη «πλαστογραφία», η οποία και συμπληρώνει την πρώτη: Βάζοντας το νεογέννητο σε τάφο, η εικόνα είναι σαν να λέει στο σημερινό πιστό: «Μην νομίζεις ότι στα Χριστούγεννα γιορτάζουμε κάτι που έγινε, ολοκληρώθηκε και έκλεισε. Θα κάνεις λάθος αν νομίσεις ότι η Γέννηση του Χριστού ήταν σαν τουριστική επίσκεψη ενός Θεού στη γη. Τη Γέννηση Του καλούμαστε να την δούμε όχι σαν κάτι κλειστό, όχι ως τέρμα, αλλά ως ξεκίνημα. Ο Υιός πήρε την ανθρώπινη φύση για να την ανακαινίσει, να την οδηγήσει δηλαδή στην Ανάσταση. Εκεί, στην Ανάσταση είναι που θα αναδυθεί από τον τάφο η καινούργια ανθρώπινη φύση, ο άνθρωπος όπως τον θέλησε ο Θεός, δηλαδή δίχως φθορά και θάνατο. Στη Βηθλεέμ ξεκίνησε αυτή η θαυμαστή διαδικασία αναβάθμισης-ανακαίνισης της κτίσης, η οποία ανακαίνιση θα φτάσει στην πληρότητα της, στο τέρμα της, στην καθολική Ανάσταση, στα Έσχατα που προσδοκά η Εκκλησία.

Επιτρέψτε μου, λοιπόν να κλείσω με μιαν ευχή, παράδοξη ίσως, που φρονώ όμως ότι εκφράζει το μεδούλι της εκκλησιαστικής κατανόησης των Χριστουγέννων: «Χριστός γεννάται. Καλή Ανάσταση!»

*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό Πειραϊκή Εκκλησία τον Δεκέμβριο του 2004

Επιμέλεια: Κώστας Ζουρδός