Το αφίλητο χέρι του Παπά…

Του Κωνσταντίνου Ζουρδού, θεολόγου

Ήταν 10 Φεβρουαρίου του 1911, μια μέρα ήσυχη καθημερινή σαν όλες τις άλλες που τίποτα δεν προμηνούσε πως θα γραφτεί στην ιστορία με θετικό ή αρνητικό τρόπο. Στην ήσυχη επαρχία του Βόλου άλλη μια σκληρή καθημερινότητα ξημέρωνε και οι βιοπαλαιστές κατέκλυζαν τις στράτες για το αντάμωμα με το δύσκολο μεροκάματο. Τα παιδία πάντα χαρούμενα και ανέμελα μακριά από τις έγνοιες των μεγάλων κινούσαν για το σχολείο. Ο επιστάτης του Ανώτατου Παρθεναγωγείου Βόλου κρατούσε το χειροκίνητο κουδούνι και το κράδαινε στον αέρα καλώντας και τα τελευταία παιδία στο πρωινό προσκλητήριο του σχολείου. Την ίδια ώρα ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Γερμανός καθισμένος στο γραφείο του διάβαζε από την εφημερίδα «Κήρυξ» ένα πύρινο άρθρο του Δημοσιογράφου Δημοσθένη Κούρτοβικ που στηλίτευε τις προοδευτικές μεθόδους διδασκαλίας του Παρθεναγωγείου Βόλου. Ο Μητροπολίτης τελείωσε την ανάγνωση έβγαλε τα γυαλιά του και σκούπισε μια στάλα ιδρώτα που άρχισε να κατρακυλάει από το μέτωπό του. Σηκώθηκε ηλεκτρισμένος με ένα βλέμμα βουτηγμένο στα πελάγη της σκέψης και φώναξε τον διάκο του που καραδοκούσε πάντα πίσω από την κλειστή πόρτα για να εκπληρώσει κάθε του επιθυμία. Η φωνή ακούστηκε και πάλι δυνατή, επιβλητική και τραχιά: «Διάκο, ετοιμάσου, φεύγουμε…».

Η Πηνελόπη, αγαπημένη καθηγήτρια των μαθητριών, άνοιξε το βιβλίο  για να ξεκινήσει την παράδοση. Αν και λίγους μήνες στο σχολείο είχε κερδίσει την αγάπη και την εκτίμηση των μαθητριών της για την αμεσότητα της διδασκαλίας της. Είχε αναλάβει την Α΄ τάξη διδάσκοντας τα μαθήματα της Ιστορίας, των Φιλολογικών και των Θρησκευτικών και πολλές φορές πήγαινε τις μαθήτριες της περιπάτους στην εξοχή, γεγονός ασυνήθιστο για την εποχή, και εκεί στην ύπαιθρο τους δίδασκε το μάθημα της ημέρας χρησιμοποιώντας την Δημοτική. Ακόμα και τα Αρχαία Ελληνικά για να τα αγαπήσουν οι μαθήτριες της τα δίδασκε από μετάφραση. Άνοιξε το βιβλίο της ιστορίας και λίγο πριν ξεκινήσει, η σκέψη της γύρισε για λίγο στο παρελθόν στην αγαπημένη της Καλαμάτα. Εκεί στην μεσσηνιακή γη, το 1878, ο Ιωάννης και η Αικατερίνη Χριστάκου έφεραν στη ζωή την Πηνελόπη. Ένα κορίτσι που θα τους κάνει περήφανους με τις σπουδές της, την δράση της, τον δυναμικό χαρακτήρα της. Η Πηνελόπη το 1895 έγινε δασκάλα και συνεχίζοντας τις σπουδές της το 1904 πήρε το πτυχίο της φιλολογίας και ήταν η 5^η στη σειρά γυναίκα της Φιλοσοφικής στην Ελλάδα με πτυχίο. Εργάστηκε ως Διευθύντρια στο Ανώτατο Παρθεναγωγείο των Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων Θεσσαλονίκης από το 1904 μέχρι το 1907 και στην συνέχεια έκανε μαθήματα στην Αθήνα. Τον Σεπτέμβριο του 1911 ο Διευθυντής του Παρθεναγωγείο Βόλου, ο σημαντικός και πρωτοπόρος εκπαιδευτικός Αλέξανδρος Δελμούζος την προτείνει για μια θέση διδασκαλίας στο εκπαιδευτήριο.

Ο Βόλος ήταν την εποχή εκείνη ένα αστικό κέντρο με έντονη οικονομική ανάπτυξη όπου το δυναμικό εργατικό κίνημα έκανε τα πρώτα του βήματα. Η ταχεία βιομηχανική ανάπτυξη και τα εργατικά θέματα που δημιούργησε είχε σαν αποτέλεσμα την οργάνωση των εργατών στο δυναμικό Εργατικό Κέντρο της πόλης το οποίο είχε ως πυρήνα της εργάτες της βιομηχανίας τσιγάρων, τυπογράφων και προοδευτικών διανοούμενων, δικηγόρων , γιατρών, δασκάλων. Μια από της ηγετικές προσωπικότητες του Εργατικού Κέντρου με έντονη κοινωνική δράση ήταν ο γιατρός Δημήτρης Σαράτσης. Ο Γιατρός οργάνωσε στο κέντρο ομιλίες για τον αλκοολισμό, την ακρίβεια των ειδών διατροφής και ένδυσης αλλά κα διάφορα θέματα που απασχολούσαν την ποιότητα ζωής των εργατών. Το 1908, ο Δημήτρης Σαράτσης ως Δημοτικός Σύμβουλος του Δήμου Βόλου εισηγείται την δημιουργία ενός σχολείου Μέσης Εκπαίδευσης που θα μόρφωνε τις μαθήτριες με νέες μεθόδους διδασκαλίας προσαρμοσμένες στις ανάγκες της εποχής. Στην εισήγηση του για την δημιουργία της σχολής χαρακτηριστικά αναφέρει για το υπό ίδρυση σχολείο πως σκοπό του θα πρέπει να έχει: « Την δυνατότητα να μορφώσει Ελληνίδες με θετικό και φωτισμένο μυαλό, που να είναι σε θέση να στήσουν αργότερα ένα σπίτι νοικοκυρεμένο και να μορφώσουν τα παιδιά τους όπως πρέπει.». Αλλά δεν μένει μόνο σε αυτό αλλά προτείνει και τα μαθήματα που θα έπρεπε να διδάσκονται στο σχολείο και τις μεθόδους διδασκαλίας που πρέπει να εφαρμοστούν. Ο Σαράτσης ζητούσε η μόρφωση που θα παρεχόταν να είναι ανθρωπιστική, εθνική και νεωτεριστική, αλλά με πρακτικές γνώσεις. Οι μαθήτριες θα διδάσκονταν σε αυτό πρακτικά μαθήματα όπως μαγειρική, κηπουρική, χειροτεχνία, ξένες γλώσσες την νεοελληνική γλώσσα και φιλολογία αλλά και έλληνες αρχαίους συγγραφείς με όργανο διδασκαλίας την δημοτική γλώσσα. Το Δημοτικό Συμβούλιο αποδέχθηκε την πρόταση του Σαράτση και του ανέθεσε την οργάνωση του. Το Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο ιδρύθηκε ως ιδιωτικό σχολείο Μέσης εκπαίδευσης θηλέων, χωρίς εξάρτηση από το δημόσιο. Οι δαπάνες λειτουργίας του βάραιναν τους γονείς των μαθητριών, ενώ ο Δήμος αναλάμβανε τα μισά ή λιγότερα από τα ετήσια έξοδα, ανάλογα με τις δυνατότητές του. Πρώτο μέλημα του γιατρού Δημήτρη Σαράτση ήταν να βρει τον κατάλληλο παιδαγωγό που θα του ανέθετε την διεύθυνση της σχολής. Ακριβώς εκείνη την εποχή η εφημερίδα Ακρόπολις από τις 3 έως και τις 7 Ιουνίου του 1908, δημοσιεύει σε συνέχειες μια μελέτη με τίτλο «Πρόσωπα και Πράγματα» ενός νέου παιδαγωγού του Αλέξανδρου Δελμούζου που μόλις είχε επιστρέψει από την Γερμανία ολοκληρώνοντας τις μεταπτυχιακές του σπουδές. Στην μελέτη του ο Αλέξανδρος Δελμούζος προσπαθούσε να αναδείξει την μορφωτική αξία του δημοτικισμού. Ο Σαράτσης διαβάσει τα άρθρα της Ακρόπολις και ενθουσιάζετε από τον νέο παιδαγωγό τον οποίο όμως δεν γνωρίζει. Ήρθε τότε σε επαφή με τον  καθηγητή Νικόλαο Πολίτη και ζήτησε πληροφορίες για τον νεαρό παιδαγωγό. Ενθουσιάστηκε από όσες πληροφορίες έλαβε και στη συνέχεια ζήτησε από τον Πολίτη να ρωτήσει αυτός τον Δελμούζο αν θα ήθελε να αναλάβει την διεύθυνση του νεοσύστατου Παρθεναγωγείου στο Βόλο. Ο Δελμούζος απαντάει αμέσως πως θα αναλάβει το σχολείο φτάνει να έχει την  «απόλυτη ελευθερία στην οργάνωση του». Χρόνια μετά ο Αλέξανδρος Δελμούζος σε ένα του βιβλίο με τίτλο Κρυφό σκολείο, 1908-1911, αναφέρει χαρακτηριστικά για την απόφαση του αυτή: «ήταν μια ευλογημένη ευκαιρία… για να γίνει στην πράξη η πρώτη δοκιμή του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού». Μια νέα εποχή για την εκπαιδευτική μας ιστορία ξεκινάει.

Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Γερμανός κατεβαίνει τα σκαλιά των Μητροπολιτικών γραφείων με ένταση και γοργό βηματισμό. Από πίσω τον ακολουθεί ασθμαίνοντας ο διάκονος που ακόμα δεν έχει συνηθίσει αυτές τις απότομές συμπεριφορές του Δεσπότη. Το νησιώτικο ταπεραμέντο του Γερμανού από τα ηρωικά Ψαρά, είναι ποτισμένο με πείσμα και αποφασιστικότητα στα ακρότατα πολλές φορές όρια.  Αυτήν την μαχητικότητας του ο Γερμανός την είχε επιδείξει και όταν υπηρετούσε ως Διευθυντής των Πατριαρχικών γραφείων της Αλεξάνδρειας. Ο απόλυτος και αυταρχικός του χαρακτήρας είχε δημιουργήσει πολλές συγκρούσεις με τους ιερατικούς του υφισταμένους αλλά και με μερίδα πιστών. Ο αρχιδιάκονος τότε του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας,  Κωνσταντίνος Παγώνης μαζί με άλλους κληρικούς επηρεάζει τον Πατριάρχη Σωφρόνιο ο οποίος εκδίωξε τον Γερμανό από το πατριαρχείο. Ο αρχιδιάκονος Κωνσταντίνος Παγώνης γνώριζε μια νεαρή δασκάλα την οποία και εκτιμούσε πολύ, την Πηνελόπη Χριστάκου. Ο Γερμανός φεύγοντας από την Αλεξάνδρεια φτάνει στην Αθήνα και διορίζεται Ιεροκήρυκας στις επαρχίες Δημητριάδος, Θεσσαλιώτιδος και Ηλείας. Το 1907 εκλέγεται Μητροπολίτης Δημητριάδος. Η ιστορική συγκυρία του θύμισε το παρελθόν του. Σε λίγες στιγμές θα συναντούσε την δασκάλα που εκτιμούσε τον Διάκονο Κωνσταντίνο Παγώνη, τον άνθρωπο που τον έδιωξε από το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας.

Η Πηνελόπη ξεκίνησε την αφήγηση της ιστορίας ώσπου ένα κλιμάκιο από στελέχη του Υπουργείου Παιδείας και μελών του Δημοτικού Συμβουλίου του Βόλου την διακόπτουν για έναν αιφνιδιαστικό έλεγχο στο σχολείο. Ο έλεγχος δεν βρίσκει τίποτα που να προκαλεί ανησυχία ούτε στον τρόπο ούτε στις μεθόδους διδασκαλίας. Η Πηνελόπη συνέχισε το μάθημα ώσπου μια νέα φασαρία ακούστηκε από τον διάδρομο. Ο Μητροπολίτης Γερμανός μπαίνοντας από την πίσω πόρτα του σχολείου ήθελε να διαπιστώσει και αυτός αν το σχολείο είναι συντονισμένο σε εκείνα που ο ίδιος πιστεύει ως «ελληνοχριστιανικά» και εκπαιδευτικά ιδεώδη. Στο διάδρομο συναντάει την Πηνελόπη. Τα βλέμματα διασταυρώνονται. Οι θύμησες από την Αλεξάνδρεια έρχονται στην επιφάνεια. Η Πηνελόπη δικαίως διαμαρτύρεται για την ανεξήγητη και αναιτιολόγητη έφοδο του Μητροπολίτη στο σχολείο. Ο Μητροπολίτης διαμαρτύρεται γιατί η Δασκάλα δεν του φίλησε το χέρι όταν τον συνάντησε. Την άλλη ημέρα οι εφημερίδες έγραφαν για το περιστατικό ή κάθε μια από την θέση της και με τις υπερβολές της. Η Πηνελόπη Χριστάκου για να διευκολύνει το σχολείο από την τροπή του σκανδάλου που πήρε η υπόθεση υποβάλει την παραίτηση της την οποία ο Αλέξανδρος Δελμούζος δεν την αποδέχεται. Η αντιδράσεις της τοπικής κοινωνίας εντείνονται με την βοήθεια του τοπικού τύπου που κατηγορεί τους υπεύθυνους του σχολείου για αθεΐα και μαλλιαρισμό. Οι αντιδράσεις κορυφώθηκαν στις 2 Μαρτίου 1911 με την οργάνωση συλλαλητηρίου με αίτημα το κλείσιμο του σχολείου. Αρκετοί διαδηλωτές έφτασαν έξω από το σπίτι του Δελμούζου φωνάζοντας συνθήματα «έξω ο μαλλιαρός». Την ίδια μέρα συνεδρίασε το δημοτικό συμβούλιο το οποίο, μετά από θυελλώδη συζήτηση, αποφάσισε τη διακοπή λειτουργίας του σχολείου. Ακολούθησε η δικαστική δίωξη των υπευθύνων του για παράβαση των άρθρων 14 και 18 του νόμου «περί εξυβρίσεων εν γένει και περί τύπου». Στη δίκη που έγινε στο Ναύπλιο (1914), γιατί τα πνεύματα στο Βόλο ήταν ακόμα εξημμένα, επαναλήφθηκαν όλα όσα είχαν δημοσιευτεί στον συντηρητικό τύπο και όλα όσα είχαν διαδοθεί στην κοινωνία του Βόλου. Η απόφαση του δικαστηρίου ήταν αθωωτική για τους κατηγορούμενους μεταξύ των οποίον ήταν ο Αλέξανδρος Δελμούζος, η Πηνελόπη Χριστάκου και ο Δημήτρης Σαράτσης.

Οι πρωταγωνιστές κύλησαν στο διάβα του χρόνου και της ιστορίας. Ο Μητροπολίτης Δημητριάδος Γερμανός μερικά χρόνια μετά συντάχθηκε με τους παλαιοημερολογίτες και καθαιρέθηκε από την Εκκλησία της Ελλάδος. Ο Αλέξανδρος Δελμούζος αυτός ο φωτισμένος εκπαιδευτικός, διορίστηκε διευθυντής του Μαρασλείου το 1924. Το 1926 αποχώρησε από το Μαράσλειο και το 1929 έγινε καθηγητής στην έδρα της Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου και παρέμεινε μέχρι το 1937. Υπήρξε από τους ιδρυτές του Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1910 και πρόεδρός του. Πρωτοπόρος των φιλελεύθερων εκπαιδευτικών αντιλήψεων και του δημοτικισμού, ο Δελμούζος σφράγισε με το έργο του την πρώτη σημαντική μεταρρυθμιστική κίνηση στην Ελλάδα. Ο γιατρός Δημήτριος Σαράτσης, αυτός ο φωτισμένος πολιτικός μετά την αθώωση του, το 1923 εξελέγη βουλευτής και το 1932 διετέλεσε υπουργός Υγιεινής στην κυβέρνηση Παπαναστασίου. Η εξαιρετική εκπαιδευτικός, η αγωνίστρια και πρωτοπόρα της αναβάθμισης της εκπαίδευσης στην χώρα μας Πηνελόπη Χριστάκου, έφυγε από τον Βόλο και μέχρι το 1920 δίδασκε στην Ελληνογαλλική Σχολή Μεταξά στην Αθήνα. Το 1927 αναλαμβάνει το Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείο στο Κάϊρο μέχρι το 1938 που επαναπατρίστηκε. Έζησε τις δύσκολες συνθήκες της κατοχής και πέθανε το 1951 στην Αθήνα εντελώς μόνη.

Στα δυόμισι χρόνια της λειτουργίας του, το σχολείο του Βόλου απελευθέρωσε την εκπαίδευση των κοριτσιών από τα δεσμά του κλασικισμού, του αυταρχισμού των δασκάλων και από το πρότυπο της γυναίκας-κούκλας, αποδεικνύοντας ότι η εκπαίδευση των κοριτσιών είχε αρχίσει να αντιμετωπίζεται με διαφορετικό πνεύμα. Μια αξιόλογη εκπαιδευτική πορεία σταμάτησε από μια άρνηση χειροφιλήματος…. Αν και τα αίτια ήταν πολύ βαθύτερα….

Κώστας Ζουρδός