Ο σχολικός εκφοβισμός και η αντιμετώπισή του.

Άννα Κουρουμπλή

Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο μεταξύ μαθητών όμως αναμφισβήτητα αποτελεί μορφή επιθετικής συμπεριφοράς και επιφέρει σοβαρές επιπτώσεις τόσο στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού όσο και στη διαδικασία της μάθησης.

Η βία μεταξύ των παιδιών δεν είναι ένα φαινόμενο που παρουσιάστηκε τη σημερινή εποχή. Είναι χρήσιμο να υπογραμμίσουμε ότι η επιθετικότητα στα παιδιά δεν εκφράζεται με τον ίδιο τρόπο, εξαρτάται από την ηλικία τους και το φύλο τους. Τα μικρότερα παιδιά εκφράζονται περισσότερο με το σώμα τους, ενώ τα μεγαλύτερα χρησιμοποιούν περισσότερο το λόγο και σταδιακά πιο συγκαλυμμένες μορφές επιθετικότητας, όπως η υπονόμευση και η απομόνωση. Επίσης τα αγόρια γενικά είναι πιο άμεσα και σωματικά επιθετικά, ενώ τα κορίτσια πιο έμμεσα.

Οι μορφές που μπορεί να πάρει η βία είναι είτε άμεσες είτε έμμεσες, όπως η σωματική βία, o αποκλεισμός από την ομάδα και η διάδοση φημών, οι απειλές, καθώς και η σεξουαλική παρενόχληση. Στις περιπτώσεις αυτές ασκείται απρόκλητη, εσκεμμένη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου.

Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο μεταξύ των μαθητών έχουν αρχίσει να γίνονται αντικείμενα προσοχής και μελέτης και στην Ελλάδα και αναγνωρίζονται ως κοινωνικά προβλήματα και όχι ως συμπεριφορές που κατά περίπτωση μπορεί να εμφανίσει ένας ανήλικος. Ανησυχητικό είναι ότι πολλές φορές δε γίνεται λόγος για αυτά τα φαινόμενα, ώστε να μη φανεί ότι τα σχολεία μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις και να δυσλειτουργούν.

Γενικά παρατηρείται ελλιπής ενημέρωση, περιορισμένη ευαισθητοποίηση και σχετική άγνοια για τη διαχείριση του προβλήματος του σχολικού εκφοβισμού. Πολύ συχνά παρατηρούμε ότι οι γονείς δηλώνουν άγνοια για το συγκεκριμένο πρόβλημα και δεν προκαλούν συζητήσεις με τα παιδιά τους.

Οι μαθητές συχνά νιώθουν ότι η παρέμβαση κάποιου ενήλικα είναι απούσα ή αναποτελεσματική, ενώ πιστεύουν ότι μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για να εισπράξουν περισσότερη βία από τους συμμαθητές τους, αντιδρούν με απόσυρση και αποφεύγουν να ζητήσουν βοήθεια από τους ενήλικες.

Επίσης δεν είναι λίγοι οι εκπαιδευτικοί που, όταν αντιλαμβάνονται περιστατικά εκφοβισμού και βίας μεταξύ μαθητών, δυσκολεύονται να τα αντιμετωπίσουν, συζητούν ελάχιστα στην τάξη σχετικές συμπεριφορές, ενώ φαίνεται ότι δίνουν περισσότερη σημασία κυρίως στα περιστατικά, όπου ασκείται σωματική βία.

Για την πρόληψη του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο η ευαισθητοποίηση και η ενδυνάμωση των μαθητών είναι απαραίτητες προϋποθέσεις. Όσο αφορά το σχολείο πολύ σημαντικό είναι το να υπάρχουν κανόνες και πιο συγκεκριμένα μέσα στην τάξη όπως επίσης και να διασφαλίζεται η τήρησή τους. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να συζητά με τους μαθητές για τα δικαιώματά τους, τους κανόνες συμπεριφοράς στο σχολείο και τους τρόπους αντιμετώπισης του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο.

Ο εκπαιδευτικός θα ήταν καλό να ενισχύει τη φιλία μεταξύ των μαθητών και να αναδεικνύει την αλληλεγγύη της παρέας των φίλων ως το πλέον κατάλληλο μέσο για την αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο αλλά και να αντιμετωπίζει τις αιτίες απομόνωσης και περιθωριοποίησης κάποιων μαθητών. Ιδιαίτερα να προσπαθεί να διευκολύνει τους νεοφερμένους μαθητές ή τους μαθητές με ειδικά προβλήματα και ανάγκες στην ένταξή τους στη σχολική ομάδα.

Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να ασκεί ουσιαστική εποπτεία στους χώρους του σχολείου στους οποίους πιθανολογείται εκδήλωση εκφοβισμού και βίας μεταξύ των μαθητών.

Σε περίπτωση εκδήλωσης βίας καταρχήν κρίνεται απαραίτητο να συγκεντρωθούν όσο πιο πολλές πληροφορίες γίνεται για το περιστατικό και κατόπι να παρθούν αποφάσεις. Πολύ συχνά σημαντικό εμπόδιο μπορεί να αποτελέσουν οι προκαταλήψεις στη διαλεύκανση της κατάστασης. Δυστυχώς συνηθίζεται στις περισσότερες περιπτώσεις εκδήλωσης επιθετικής συμπεριφοράς να αποκρύπτεται το συμβάν είτε για να μην εμπλακεί ο εκπαιδευτικός είτε για να μην αποκτήσει το σχολείο κακή φήμη.

Σύμφωνα με τους ειδικούς κάθε επιθετική ή βίαιη συμπεριφορά πρέπει να δημοσιοποιείται. Δεν εννοούμε να δίνονται στη δημοσιότητα τα ονόματα των δρώντων ή των θυμάτων αλλά να δημοσιοποιείται το συγκεκριμένο κρούσμα και να συζητείται διεξοδικά και ως προς τις συνέπειές του αλλά και ως προς τις δυνατότητες της επίλυσής του.

Στις περιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού όταν πρέπει ο εκπαιδευτικός να αντιμετωπίσει άμεσα την κατάσταση είναι πολύ σημαντικό να διαβεβαιώσει το παιδί-θύμα ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για ό,τι έχει συμβεί. Να του τονίσει ότι το νοιάζεται και ενδιαφέρεται πραγματικά γι΄αυτό και ότι μπορεί να το προστατέψει. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να ενθαρρύνει το παιδί-θύμα να μιλήσει και να «σπάσει τη σιωπή» και να του εξηγήσει ότι το κοινοποιήσει τα περιστατικά εκφοβισμού και βίας στο σχολείο δεν αποτελεί «κάρφωμα».

Οι μαθητές, από την πλευρά τους, είναι σημαντικό να μπορούν να ξεπεράσουν στερεότυπα, όχι μόνο σε λογικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο συναισθήματος, και να μη διστάζουν να μιλήσουν στους μεγάλους εξαιτίας της παγιωμένης αντίληψης πως η κοινοποίηση περιστατικών εκφοβισμού και βίας σε ενήλικες αποτελεί «κάρφωμα» και επομένως, κατακριτέα συμπεριφορά.

Το περιστατικό του εκφοβισμού θα πρέπει να συζητηθεί μέσα στην τάξη και μάλιστα ως κάτι πολύ σοβαρό και ως ευθύνη όλων, με κίνητρο να κινητοποιήσει την αλληλεγγύη των μαθητών. Φυσικά είναι απαραίτητο να ενημερωθούν άμεσα ο διευθυντής του σχολείου, οι γονείς όπως επίσης και οι υπόλοιποι εκπαιδευτικοί του σχολείου.

Πολλές φορές διαπιστώνεται ότι και οι εκπαιδευτικοί δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν και να διαχειριστούν το πρόβλημα, γι΄αυτό και κρίνεται απαραίτητη και η επιμόρφωσή τους στο συγκεκριμένο θέμα. Ιδιαίτερα βοηθητική είναι και η ενεργή συμμετοχή των γονέων και η συνεργασία τους με το σχολείο. Η συνδρομή των ενηλίκων σε περιστατικά εκφοβισμού πρέπει να λειτουργεί βοηθητικά, δημιουργώντας ένα πλαίσιο ασφάλειας και αναφοράς, και όχι σαν εξουσία που συνδέεται με την επίκριση και την τιμωρία. «Μικροί» και «μεγάλοι» μπορούν και οφείλουν να είναι μαζί σε ένα κοινό μέτωπο που έχει ως στόχο την αποτελεσματική αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Είναι αναγκαίο να κατανοήσουν οι μαθητές ότι ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι μια συστηματική και απρόκλητη θυματοποίηση παιδιών από συμμαθητές τους, που υπερτερούν, όχι μόνο σωματικά, με σκοπό να προκαλέσουν σωματική βλάβη και ψυχικό πόνο.

Τα επεισόδια εκφοβισμού υπάρχει η δυνατότητα να ενισχυθούν ή να συντηρηθούν, να αποδυναμωθούν ή να περιοριστούν όχι μόνο με τη στάση και συμπεριφορά των άμεσα εμπλεκομένων σε αυτά, αλλά και με τη στάση και τον τρόπο που αντιδρά η ευρύτερη ομάδα των συμμαθητών, οι οποίοι μπορεί να είναι και παρατηρητές των κρουσμάτων στη διαδικασία θυματοποίησης των μελών της.

Η λειτουργία της ομάδας και η δημιουργία υποστηρικτικών δικτύων μεταξύ των μαθητών μπορούν να αποφέρουν ιδιαίτερα θετικά αποτελέσματα για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Η παραπάνω άποψη αποτελεί και το ουσιαστικό συμπέρασμα μακρόχρονων ερευνών σε διεθνές επίπεδο για το φαινόμενο του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Οι μαθητές θα πρέπει να κατανοήσουν τη σημασία που έχουν η συνεργασία και η αλληλοβοήθεια στην ομάδα για την αποτελεσματική αντιμετώπιση αρνητικών καταστάσεων που αφορούν ένα ή και περισσότερα μέλη της. Το σύνολο είναι κάτι πολύ περισσότερο από το άθροισμα των μελών που το αποτελούν και η δημιουργία ενός ισχυρού υποστηρικτικού δικτύου μεταξύ των μαθητών αποτελεί μια ουσιαστική αποτρεπτική παράμετρος εναντίον του εκφοβισμού.

Μόνο η ενεργητική αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας και όχι η παθητική αποδοχή μπορεί να οδηγήσει σε αποτελεσματική αντιμετώπιση.

Πολύ θετικά αποτελέσματα στην αντιμετώπιση του λεκτικού εκφοβισμού μπορεί να αποφέρει και η χρήση του χιούμορ. Μια έξυπνη απάντηση πολύ πιθανό να αφοπλίσει το θύτη ο οποίος επιδιώκει μια αντίδραση που να φανερώνει σύγχυση. Επιπροσθέτως, η σιωπηρή αντιμετώπιση, δηλαδή όταν το θύμα αγνοεί το θύτη, μπορεί να αποτελέσει και αυτή μια αποτελεσματική στρατηγική αντιμετώπισης του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο.

Τα παιδιά, εξαιτίας της αναπτυξιακής φάσης στην οποία βρίσκονται, έχουν την ανάγκη από υγιή πρότυπα για να μπορέσουν να διαμορφώσουν ισορροπημένα την ταυτότητά τους. Παραδείγματα από ανθρώπους που έχουν βρεθεί στη θέση του θύματος και κατάφεραν να επεξεργαστούν και να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τη συγκεκριμένη αρνητική εμπειρία, αποτελούν θετικά πρότυπα για τους μαθητές, δίνοντας το παράδειγμα της δημιουργικής εξέλιξης. Ακόμη πιο θετικά μπορεί να λειτουργήσουν παραδείγματα από άτομα τα οποία είναι δημοφιλή στους νέους και αντιμετώπισαν παρόμοια προβλήματα.

Διαπιστώνουμε ότι στο κοινωνικό φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι βαρύνουσας σημασίας, μια και αναμένεται από αυτόν και να τον διαγνώσει και να τον αντιμετωπίσει, όπως και ο ρόλος του γονιού που είναι απαραίτητο να είναι κοντά στο παιδί του να συζητά μαζί του και να ακούει τους προβληματισμούς του και τις ανησυχίες του. Σε περιπτώσεις που κρίνεται αναγκαίο πολλές φορές είναι πολύ χρήσιμη και η παρουσία του ειδικού, ο οποίος θα συμβουλέψει και θα καθοδηγήσει τόσο τους εκπαιδευτικούς όσο και τους γονείς.

Η οργάνωση ημερίδων, συζητήσεων στα πλαίσια του σχολείου με θέμα τη βία και την αντικοινωνική συμπεριφορά αλλά και την ανάδειξη των συνεπειών της θα ήταν πολύ χρήσιμη και θα έδινε αφορμή και κίνητρα για ενεργοποίηση στους εκπαιδευτικούς, στους γονείς και τα παιδιά.